نقوش سفال میبد بازتاب باورهای کویرنشینان

 

سفالگری یکی از قدیمی‌ترین صنایعی است که زادگاه آن میهن کهنسال ما ایران است . شاید اولین صنعت ساخته دست بشر از خاک بوده است. قرائن موجود از آثار کشف شده گویای این حقیقت است که تاریخ سفالگری در ایران از هزاره هشتم پیش از میلاد آغاز شده است. مردمان آن دوران علاوه بر کشاورزی برای کارهای روزانه و مراسم مذهبی اشیاء گوناگونی را می‌ساختند که پس از قرن‌ها تکامل و کشف آتش به شکل سفال در آمد.

در 6 هزار سال پیش از میلاد اولین نشانه پیدایش کوره پخت در صنعت سفال دیده می‌شود. در 3هزار و 500 سال پیش از میلاد چرخ سفالگری ساده‌ای که آن را با دست می‌گرداندند، ساخته شد . پیدایش چرخ سفالگری تحول بزرگی را در این صنعت به وجود آورد.

با آغاز دوران اسلامی به علت روح سادگی و به دور از تجمل‌پرستی فرهنگ اسلامی و همچنین به دلایل اقتصادی به صنعت سفال سازی توجه بیشتری معطوف شد. بزرگترین و مهمترین موفقیتی که صنعتگران در این دوره کسب نموده‌اند کرده‌اند، ظروف ساده همه دارای خواص تزئینی ویژه‌ای است که از خصائص هنر و صنایع اسلامی به شمار می‌آمد.

گرچه نقوشی که روی این ظروف به کار برده می‌شود جنبه تزئینی آن‌ها اساسی است ولی برای سازندگان و کسانی که آنها را به کار می‌برند، بسیار بیش از تزیین اهمیت داشته است. هنرمندان با حفظ اصالت‌های بومی به حفظ و اشاعه این صنعت اصیل پرداخته و سعی بر این بوده است که با بالابردن کیفیت جنس و طرح‌ها و مصرفی کردن محصولات سفالین در سطح شهرها علاوه بر مصرف روستایی و بومی آن، گام های مفیدی برداشته شود.

وضعیت چند سال اخیر سفالگری

به دنبال سقوط قاجاریه و قطع نسبی و تدریجی روابط تجاری و سیاسی گذشته، گروهی از دست اندرکاران صنایع‌دستی به ویژه در مناطق روستایی به احیاء رشته‌های مختلف صنایع دست‌ساز و از جمله سفالگری روی آوردند و به پشتوانه عشق و علاقه‌ای که به کارشان داشتند و نیز با حمایت معاونت صنایع‌دستی ایران توانستند آب رفته‌ای را تا حدودی به جوی بازگردانند و به این هنر کاملاً نابوده شده هویتی تازه ببخشند.

هم اینک سفالگری یکی از برجسته‌ترین و معروف‌ترین تولیدات دست‌ساز ایران را تشکیل می‌دهد و علاوه بر ساخت کوزه‌های آبخوری، گلدان‌های سفالی و انواع دیگر وسایل مصرفی که صرفاً فاقد ارزش‌های هنری است و تهیه و تولید آنها تقریباً در اکثر مناطق روستایی و حتی بسیاری از مناطق شهری کشورمان رواج دارد، ساخت انواع محصولات مصرفی با ویژگی‌های هنری نیز در بسیاری از مناطق کشور رایج است و مناطقی نظیر لالجین (در استان همدان) روستای مندگناباد (در استان خراسان )، بخش میبد (در استان یزد)، بخش زنوز (در استان آذربایجان شرقی)، سیاهکل (در استان گیلان)، جویبار (در استان مازندران) و نیز شهرهای قم، تهران، تبریز، شهرضا، ساوه، کرج، استهبان، نطنز، اصفهان و ... جزء مراکز اصلی سفالگری ایران به شمار می‌آید و محصولات تولیدی سفالگران این مناطق، ضمن داشتن جنبه‌های قوی مصرفی در محل تولید و رفع قسمت اعظم احتیاجات محلی به تهران و دیگر شهرهای کشور فرستاده می‌شود و حتی سرامیک و سفال پاره‌ای از مناطق دارای جنبه صادراتی بوده و در بازارهای جهانی نیز از استقبال خوبی برخوردار است.

 

سفالگری در حال حاضر

سازمان صنایع‌دستی و سپس معاونت صنایع‌دستی ایران از بدو تأسیس خود کوشیده است با شناسایی مناطقی که کار سفالگری هنوز در آن وجود دارد، با حفظ اصالت‌های بومی، به توسعه و اشاعه این صنعت قدیمی بپردازد.

سعی بر این بوده است که با بالابردن کیفیت جنس و طرح سفال‌‌های مناطق مختلف کشور به مصرفی کردن محصولات سفالی در سطح شهرها (علاوه بر مصرف روستایی و بومی آن ) بپردازد و درقالب این سیاست از موفقیت قابل توجهی به صورت صادر کردن سفال ایران به خارج نیز برخوردار بوده است .

طرز کار سفال سازان ایران و همچنین ابزار کار آنان کم و بیش همانند است صنعتگران محلی که غالباً کار اصلیشان کشاورزی و سایر مشاغل روستایی است در اوقات فراغت خود به تولیدسفال می‌پردازند و معمولاً در فصل زمستان که وقت بیشتری دارند، خاک مصرفی سالانه خود را از معادن نزدیک استخراج می‌کنند. (باید خاطرنشان ساخت که خاک‌های معمولی ناخالصی‌هایی از قبیل ماسه، آهک و غیره دارند که برای ساختن سفال مناسب نیست.) سپس خاک‌های استخراج شده را در محلی نزدیک کارگاه انبار می‌کنند.

در استان یزد به ویژه شهرستان میبد هنر سفالگری و سرامیک سازی از گذشته‌های بسیار دور رایج بوده و هم اینک با سعی و کوشش دست اندرکاران این هنر و همکاری معاونت صنایع‌دستی یزد کارگاه‌های قدیمی و پراکنده به صورت مجتمعی فعال و تولیدکننده انواع گوناگون فرآورده سفالین و سرامیک درسطح استان به شمار می‌آید.

سفال سازان ابتدا خاک مورد مصرف را تهیه و چون خاک رس منطقه میبد از چسبندگی زیادی برخوردار است آن را به داخل حوضچه‌های موجود داخل کارگاه منتقل نمی‌کنند و مستقیماً آن را به وسیله پا ورز داده و سپس آماده برای چرخکاری می‌‌کنند.

در این مرحله گل را به اندازه‌های دلخواه گلوله می‌کنند که آن راچانه می‌نامند. معمولاً برای اشیاء بزرگتر از گل سفت تر و برای اشیاء کوچک تر از گل نرمتر استفاده می‌کنند.

در این منطقه سفالگری با خاک سفید نیز انجام می‌شود و پس از پختن سطح سفال آنرا با لایه‌ای از خاک سفید خالص‌تر که ترکیباتش در هر منطقه فرق می‌کند و به صورت دوغاب در می‌‌آید، می‌پوشانند و سپس با رنگ‌های متنوع آن را نقاشی می‌کنند و در نهایت تمام سطح سفال را با لعاب شفاف بی رنگی پوشانیده و می‌پزند.

نقوشی که روی سفال‌های میبد به چشم می‌خورد یکی تصویر خورشید است که در واقع از خورشید درخشان مناطق حاشیه کویر الهام گرفته شده و به صورت زن نقاشی می‌شود که اصطلاحاً «خورشید خانم» نامیده می‌شود و دیگر تصویر گل‌های تزئینی، ماهی و پرنده است که به نظر می‌رسد ماهی را به کنایه از آب نقش می‌زنند، که دراین منطقه اهمیت حیاتی دارد.

به عبارت دیگر نقوش این سفال‌ها بازتاب محیط زندگی و آرزوها و خواسته‌های پدید آورندگان آن است. این نقوش بیشتر با رنگ‌های آبی، سبز، زرد و خطوط ظریف سیاه نقاشی می‌شود و از اصالت و زیبایی خاصی برخوردار است.