صنایع دستی ایران: نمادی از هویت، تمدن و فرهنگ

 روز جهانی صنایع دستی دهم ژوئن برابر با ۲۰ خرداد است. صنایع دستی ایران نمادی از فرهنگ و تمدن کشور بوده و توسعه آن‌ها با رشد گردشگری رابطه مستقیم دارد.

صنایع دستی ایران از شاخص ترین صنایع هنری است که ریشه‌های عمیقی در فرهنگ و تاریخ این سرزمین دارد. صنایع دستی ایران از نظر تنوع دارای حیطه گسترده‌ای است و در بین تمام کشورهای دنیا در صدر قرار دارد. در مورد تعریف صنایع دستی نظرات مختلفی ارائه شده است؛ اما اگر بخواهیم یک تعریف خاص و کوتاه از صنایع دستی ارائه دهیم می‌توان گفت که صنایع دستی بخشی از هنرهای سنتی است که حقیقت متعالی هنر را با فنون و مهارت‌های صنعتی متناسب، آمیخته و با قالب تکثیر در متن زندگی فردی و جمعی عرضه کرده است.

ایران دارای صنایع دستی کهن بسیاری است. وسعت و گستردگی این شاخه‌ها، قابل تقسیم به زیرشاخه‌های متعددی است که نشان از گوناگونی و بالندگی سطح هنرهای سنتی و ریشه داشتن آن در تاریخ غنی ایران دارد. به این ترتیب شکل آشنایی و شناخت صحیح صنایع دستی کشور ایران و درک جایگاه و موقعیت آن و همچنین بررسی سیر تحول این صنایع از گذشته تابه‌حال، امری حیاتی و ضروری در حفظ و ادامه روند توسعه این هنر است.

تاریخچه صنایع دستی در ایران

سابقه صنایع دستی در ایران به گذشته‌های دور یعنی زمانی که انسان شروع به استفاده از سنگ برای رفع نیازهای خود کرد باز می‌گردد. این صنایع دارای قدمتی چندین‌هزار ساله هستند و ریشه‌های آن‌ها را باید در کنار سکونتگاه‌ها و آثار به‌جای مانده از ساکنان اولیه فلات ایران جستجو کرد. ایران در دوره باستان خود دارای صنایع دستی بسیاری بود که باقی‌مانده بسیاری از آن‌ها در موزه‌ها و حفاری‌های باستان‌شناسی به دست آمده است. در ایران پس از اسلام نیز از دوره سامانیان تا پایان دوره سلجوقیان صنایع دستی ایران پیوسته با تلفیق با اصول اسلامی بخش عظیمی از شاهکارهای هنر و معماری ایران را به خود اختصاص داده است.

نگاهی به سیر تحول صنایع دستی در این بازه زمانی را می‌توان از بین متون تاریخی کهن ایران به دست آورد. طبیعی است که شرایط اجتماعی و سیاسی هر دوره تاریخی و سیاست‌گزاری‌های آن بر روند رشد یا رکود صنایع دستی موثر است. برای مثال، از لابلای متون کتاب‌های مسعودی و بیهقی می‌توان به این نتیجه رسید که هنرهای مربوط به جواهر و مرصع در دوره‌های باستانی ایران تا پایان عصر غزنوی بسیار اهمیت داشت واین نوع صنعت دست، این پیشرفت را به‌دلیل حمایت پادشاهان از این صنعت و اهمیتی که برای جواهرت قایل بودند کسب کرده بود‌.

نگاهی به متون تاریخی نشان می‌دهد که در این دوره‌ها صنف جواهرساز از جایگاه اجتماعی خاصی نیز برخوردار بودند، چراکه صنعت تزیین جواهر و مرصع برای تزیین جواهرات، وسایل جنگی مثل شمشیر و حتی کمربند و... مورد استفاده قرار می‌گرفت. این رونق در دوره‌های بعد نیز دیده می‌شود.

هنر ساخت جواهرات زینتی دوره هخامنشی

در سفرنامه سانسون اهمیت مهرساز و جایگاه آن در حاکمیت صفوی را می‌توان به وضوح دید. از طرفی نگاهی به متون تاریخی نشان می‌دهد که با گسترش اسلام و فقه اسلامی و احکام مختلف، هنرهای مربوط به ساخت ساز و صورتگری نزول پیدا کرد و حتی در دوره‌هایی از تاریخ با شکل‌گیری گروه‌های فتوت، کار این اصناف تا حدی مکروه و گاهی حرام اعلام شد و این امر بر رکود این نوع از صنایع دستی تاثیرگذار بود. متون تاریخی دوره ایلخانان مغول نشان می‌دهد که خواجه رشید‌الدین فضل الله همدانی به‌دلیل دوری کردن ایرانیان از تصویرگری، برای تصویرگری کتاب خود در ربع رشیدی از نقاشان چینی استفاده کرده است.

دوره قاجار را می‌توان دوره اوج و فترت صنایع دستی به‌صورت هم‌زمان دانست. در این دوره از یک سو با ارتباط گرفتن ایران با غرب زمینه ورود بسیاری از کالاهای خارجی در ایران فراهم شد و به این شکل تا حدودی صنایع دستی ایران کم رونق شد و از سوی دیگر صنایع دستی و اصناف جدیدی در ایران مثل صنعت حلبی سازی و عبابافی شکل گرفت و رونق پیدا کرد.

جایگاه صنایع دستی

صنایع دستی ترکیبی از هنر و صنعت هستند که در قالب حوزه ای مستقل و بومی مطرح می‌شوند. این صنایع، تا حد بسیاری بیانگر فرهنگ و صنعت مردمان و استعدادها و مهارت‌های آن‌ها است. صنایع دستی تولید شده محصول اندیشه، احساس و دست تولید کننده است. بنابراین این صنایع را می‌توان بازتابی از تاریخ و تمدن و آیینه تمام‌نمای ذهن و ذوق و هنر هر منطقه دانست. صنایع دستی که به هنرهای صناعی هم می‌تواند نام برده شود دارای ویژگی‌های خاص خود است.

صنایع دستی تولیدات ملی و غیروابسته محسوب می‌شوند و قابلیت ایجاد و توسعه در تمام مناطق کشور از جمله شهر، روستا و عشایر را دارند. این صنایع به مواد اولیه، دسترسی آسان دارند و به ابزار کاری مختصر برای کار نیاز دارند.