هنرهای دستی یا صنایع دستی چیست؟

 صنایع‌دستی جايگاه ویژه‌ای در ميراث فرهنگی هر ملتی دارد. تنوع آثار صنایع‌دستی، گذشته از آن که ذوق، تفکر و خلاقيت يک ملت را نشان می‌دهد، نسبت به موقعيت جغرافيايی هر منطقه نيز متفاوت است. در کشور پهناور ايران به دليل تنوع آب و هوايی و ویژگی‌های جغرافيايی گوناگون صنایع‌دستی در شکل‌ها و رنگ‌های زيبا و چشم‌نواز با کاربردهای متفاوت به وجود آمده است. گرچه در ابتدا صنایع‌دستی برای برطرف کردن نيازهای اوليه انسان پديد آمد اما به مرور ذهن خلاق مردمان، باورها، اعتقادات و آداب و رسوم خود دست‌مایه‌ای برای بالا بردن کيفيت و هدف آن‌ها شد. همين باعث شد که آموزه‌های گوهرباری از اين هنر تراوش کند. 

تعریف صنایع دستی

صنایع دستی یا کاردستی نوعی کار است که در آن لوازم تزئینی و کاربردی تنها با استفاده از دست یا ابزار ساده ساخته می‌شود. معمولا این کلمه به روش‌های سنتی ساختن کالاها اطلاق می‌گردد. استادکاری مخصوص هر یک از این موارد مهم‌ترین ملاک است. چنین چیزهایی اغلب از لحاظ فرهنگی یا مذهبی فوق‌العاده هستند. لوازمی که به صورت تولید انبوه یا با ماشین آلات مختلف ساخته می‌شوند جز صنایع دستی نیستند.آنچه مقوله‌ی صنایع دستی را از هنرکاردستی متمایز می‌سازد، هدف از ساخته آن‌ها است. صنایع دستی لوازمی هستند که قرار است مورد استفاده قرار گرفته و کهنه، پوسیده و غیره شوند. موارد استفاده از آن‌ها بیش از یک تزئین ساده ‌است. صنایع دستی اغلب کارهای فرهنگی و رسومی‌تری تلقی می‌شوند زیرا به عنوان بخشی از ملزومات زندگی روزمره مطرح هستند. درحالی که هنر و کاردستی بیشتر یک فعالیت سرگرمی گونه و یک ارائه بی نقص از یک تکنیک خلاقیت است. از جنبه‌های عملی انواع مختلف صنایع دستی به دلیل شباهت مورد استفاده همپوشانی زیادی دارند. با توجه به اهمیت و ارزش آن 10ژوئن را به‌عنوان روز جهانی صنایع دستی اعلام کرده‌اند و در ایران سازمان میراث فرهنگی متولی این بخش (صنایع دستی) می‌باشد. برخی از صنایع دستی معروف ایرانی: گلیم، فرش، گبه، قلمزنی، شیشه‌گری، منبت کاری، مینا کاری، سفال، چوب، خاتم‌کاری، ملیله دوزی و … می‌باشد.

دست ساخته‌های اولیه بشر در اصل برای پاسخگویی به نیازهای زیستی، آئینی و روزمره او ابداع شده است سپس با بهره گیری از اندیشه و تجربه به تدریج مراحل تغییر و تکامل خود را در مسیر تاریخ پیموده است. در عین حال، در روند رشد و بالندگی، جنبه‌هایی از نیازهای معنوی شامل باورها، اعتقادات و آداب و رسوم را نیز به آن افزوده شده به‌طوری که می‌توان این محصولات را به عنوان آفرینش‌های هنری در تمدن‌های گوناگون نیز به شمار آورد و این خود بیانگر پیشرفت و هویت هر ملیت یا قوم است. آفرینش‌های هنری در شکل‌ها و انواع مختلف پدید آمده است که عبارتند از: هنرهای ادبی (نظم، نظر، داستان، ...)، هنرهای موسیقی (سنتی، نوگرا و ...)، هنرهای نمایشی (تئاتر و سینما)، هنرهای کاربردی (معماری، عکاسی، طراحی صنعتی، طراحی لباس، ...) و هنرهای زیبا (نقاشی، پیکره‌سازی، ...).

شکل 1: انواع آفرینش‌های هنری

در ایران، صنایع دستی با توجه به شرایط جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی و نیازهای مادی و معنوی اقوام مختلف ایرانی پدید آمده و جلوه‌های گوناگونی به خود گرفته است. هنرمند ایرانی در ایجاد و ابداع اثر هنری به خاطرات قومی، باورهای دینی و طبیعت بکر و چشم‌اندازهای زیبای اطراف، توجه کرده و از آن‌ها به‌عنوان دست مایه‌ای برای کارهای خود بهره جسته است. در آفرینش‌های هنری هرچه جنبه‌ی زیبایی شناختی و مبانی نظری آن قوی‌تر و غنی‌تر باشد به هنرهای زیبا نزدیک‌تر می‌شود و اگر ابداع اثر بر محور کاربرد و عملکرد استوار شود در گروه هنرهای کاربردی قرار می‌گیرد. پس می‌توان گفت: صنایع دستی از جمله آثاری است که هر دو جنبه زیبایی و کاربردی را در بر می‌گیرد. اگر در این آثار جنبه‌ی زیبایی آن بیشتر شود نام صنایع مستظرفه ( صنایع مستظرفه عبارت است از آثاری که نقش و نگار با تاکید بر تزئینی بودن اثر در نهایت ظرافت و دقت بر آن‌ها اجرا می‌شود) را به خود می‌گیرد، مانند: طراحی، نقاشی، تذهیب، تشعیر، نگارگری و ...، و هرچه بعد کاربردی آن گسترش یابد به‌عنوان حرفه و پیشه شناخته می‌شود، مانند: ابزارسازی، چاقوسازی و .... می‌باشد.

شکل 2: جایگاه صنایع دستی در انواع هنرها

آثار طراحی و نقاشی سنتی

آثار به دست آمده از طرح‌ها و نقش‌های خيالی و طبيعی زمینه‌ساز طراحی سنتی، نگارگری، تذهيب، تشعير، گل و مرغ و خيالی سازی (نقاشی قهوه‌خانه‌ای) می‌باشد. اين آثار با سابقه طولانی در تاريخ و تمدن ايران به حدود ده هزار سال پيش در غارها و صخره نگاری‌های لرستان، دیوارنگاری‌ها و نقش‌پردازی بر سفالینه‌ها و آثار مختلف تا به امروز بازمی‌گردد که خود دارای طرح، رنگ و نقش خاص خود، رنگ و نقش خاص خود هستند و به روش‌های متفاوت اجرا شده‌اند. آنچه امروزه شکل کلی و نهایی خود را به دست آورده، می‌توان به گونه‌های متفاوت مشاهده کرد.